Izvorni Vranac
Piše: dr Vesna Maraš, Direktorica sektora razvoja
Parafrazirajući čuveno retoričko pitanje Ive Andrića, iz njegovog eseja “Vino” – “Ko vinu ništa ne duguje”, mi bismo u ovom tekstu mogli da se upitamo: “Ko vrancu ništa ne duguje”? Vjerujemo da ćete, kada bolje razmislite, i vi da zaključite da je prvo ili među prvim vinima koje ste u životu probali bio upravo – Vranac. Naravno, ako ste rođeni na ovim prostorima, gdje je Vranac već stotinama godina jedno od najznačajnijih vina, a u posljednjih pedeset godina, od kada postoje crnogorske “Plantaže”, i – najveći vinski brend.
U nedostatku pisane istorije (nažalost – ne samo kada je riječ o vinu), ljudi se na ovim prostorima bave istorijom često je izjednačavajući sa književnošću. Skloni smo da rupe u istoriji popunjavamo legendama, skaskama i bajkama, anegdotama, pa i raznoraznim praznim izmišljotinama, koje opstaju, jer jednostavno ne postoji dokaz da je bilo drugačije, pa onda sve ispada i moguće i nemoguće u isti mah.
Slično je bilo i sa vrancem. Vjekovima se već podrazumijeva da je vranac autohtona crnogorska sorta, kao i to da je porijeklom iz Crmnice, ali, u suštini, vrlo malo dokumenata ili pisanih podataka o tome postoji, pa je i ta priča izgledala kao da istoriju učimo iz narodne poezije.
A, upravo to je prije nekoliko godina počelo da se mijenja. I upravo zahvaljujući “Plantažama” koje su, iz poštovanja prema svojoj glavnoj sorti i svom glavnom brendu, započele ozbiljnu naučnu potragu za korijenima vranca, uključivši se u projekte glavnih svjetskih institucija koje se bave porijeklom sorti vinove loze.
Prvi rezultati tih istraživanja u kojima sam učestvovala, a u koja su umiješane crnogorske sorte vranac i kratošija, donijeli su neka prilično neočekivana otkrića.
Najveće među njima je bilo da je crnogorska autohtona sorta kratošija – američka sorta zinfandel. Takođe je utvrđeno da hrvatska sorta plavac mali čije porijeklo je godinama unazad utvrđivano na jednoj istoj liniji: hrvatski plavac mali-italijanski primitivo – nije isto što i američki zinfandel.
Drugo otkriće je, da su u jesen 2011. kolege iz Hrvatske u Kastelima našli posljednje rijetke čokote sorte crljenak kaštelanski koja je potvrdila da ima isti genetski profil kao zinfandel. Nakon toga utvrđeno je da je crljenak kaštelanski (zinfandel) jedan od roditelja plavca malog, dok je drugi roditelj sorta dobričić.
A, onda je uslijedilo i treće: da su američki zinfandel, italijanski primitivo, crljenak kaštelanski i crnogorska kratošija genetski – potpuno iste sorte. I na kraju, da stvar bude još zanimljivija: utvrđeno je da su kratošija i vranac – bliski rođaci!
VRANAC I KRATOŠIJA – NAJBLIŽI ROĐACI
Nedavnom analizom DNK utvrđeno je i da je vranac u veoma bliskom srodstvu sa kratošijom, pa čak i da postoji prvostepeni odnos između te dvije sorte. Dakle, u najbližoj mogućoj relaciji: roditelj-potomak, s tim da još samo nije poznato koja je sorta roditelj a koja potomak.
PORIJEKLO VRANCA
Vino sorte vranac je postalo nacionalni brend i ujedno najprepoznatljiviji i najbolji proizvod kompanije „13. jul Plantaže“ koja je i promovisala Crnu Goru kao značajnu vinsku destinaciju. Maksim Plamenac još 1891. u „Glasu Crnogorca“ daje opise crnogorskih sorti koje se gaje u Crmnici i pri tome navodi vranac i kratošiju. Međutim, prvi publikovani značajni opis vranca i kratošije dao je Petar Plamenac u Ampelografiji Viale iVermonela (1910).
Kasnije mnogi autori Stojanović, 1929; Bulić, 1949; Ulićević, 1959 i 1966. navode da je crrnogorska autohtona sorta vranac prisutna samo u Crnoj Gori. Ulićević (1959) u publikaciji „Prilog rejonizacije vinogradarstva u Crnoj Gori“ navodi sljedeće: „… karakteristična sorta crmničkog vinogorja je vranac koji zauzima oko 40% sortimenta. U stvari ovo je jedino vinogorje u kojem on dominira i jedino u kojem je zastupljen u većoj mjeri. To je u pravom smislu “crmnička sorta“. Nastev (1967) tvrdi da je vranac crnogorska autohtona sorta koja se uglavnom gaji u Crmnici, ali je ima i na crnogorskom primorju. Ovaj makedonski ampelograf navodi da je Vranac 1950. prenesen u Makedoniju na eksperimentalnom polju Butel, a kasnije se proširila Makedonijom i prostorima bivše Jugoslavije.
I drugi brojni autori Pejovic 1988, Burić 1995, Cindrić 2000, Savic 2003, Božinovik 2006, Milosavljević 2008, Maraš, 2010) su pisali o vrancu kao crnogorskoj autohtonoj sorti i isticali njen kvalitet. Grupa eksperata milanskog nedjeljnika “Il mondo” je vino Vranac 1991. god. svrstala među 100 najboljih crvenih vina Evrope.
Kao rezultat saradnje Plantaža i italijanskog partnera (Instituto sperimentale per la viticulture Susegana-Conegliano) urađena je genetička identifikacija crnogorskih autohtonih sorti vinove loze. Originalnost su potvrdile sorte: vranac, krstač i žižak. Analizom DNK je potvrđeno da crnogorska autohtona sorta kratošija ima identičan genetski profil kao zinfandel iz Kalifornije, primitivo iz Italije i crljenak kaštelanski iz Hrvatske.
Nakon potvrđivanja genetskog profila kratošije kao zinfadela, baš na osnovu poslatog uzorka iz Crne Gore, poslali smo još pet uzoraka kratošije iz različitih vinogradarskih krajeva Crne Gore: tri uzorka sa Ćemovskog polja, uzorak kratošije iz Gluhog dola (Crmnica) i uzorak iz Bera. Svi su oni potvdili identičan profil kao sorta zinfandel-primitivo.
U istom tom radu, analizom DNK utvrđeno je i da je vranac u veoma bliskom srodstvu sa kratošijom (zinfandel-primitivo), pa čak i da postoji prvostepeni odnos između te dvije sorte. Dakle, u najbližoj mogućoj relaciji: roditelj-potomak, s tim da još nije poznato koja je sorta roditelj a koja potomak. Dio rezultata iz tog projekta objavljen je 2008, kao zajednički rad, u američkom časopisu “Society for Enology and Viticulture”.
Na utvrđivanju porijekla vranca se radi i kroz brojne međunarodne projekte u kojima učestvuje naša kompanija.
CRNA GORA – KOLIJEVKA AMERIČKOG ZINFANDELA?
Sada je sigurno da hrvatska sorta plavac mali nije zinfandel, kao što se decenijama tvrdilo. Stručnjaci iz Hrvatske, u saradnji sa inostranim partnerima su nakon opsežnih istraživanja utvrdili, na osnovu izdvojenih 150 uzoraka (čokota) iz četrdeset različitih hrvatskih vinograda, da su plavac mali i zinfandel različite sorte, ali u vrlo bliskom srodstvu tj. odnos roditelj-potomak. Bliski srodnici sorte zinfandel su još grk, crljenak viški i vranac.
Analizom DNK je potvrđeno da crnogorska autohtona sorta kratošija ima identičan genetski profil kao zinfandel iz Kalifornije i primitivo iz Italije i da je Crna Gora danas najbolji kandidat za zemlju porijekla kalifornijskog zinfandela.
DA LI JE KRATOŠIJA – ZINFANDEL?
Sada je sigurno da plavac mali nije zinfandel. Kolege iz Hrvatske, u saradnji sa inostranim partnerima su nakon opsežnih istraživanja utvrdili, na osnovu izdvojenih 150 uzoraka (čokota) iz četrdeset različitih hrvatskih vinograda, da su plavac mali i zinfandel različite sorte, ali u vrlo bliskom srodstvu tj. odnos roditelj-potomak (Maletić, 2009). Bliski srodnici sorte zinfandel su još grk, crljenak viški i vranac .
Tragom daljih istraživanja oni su pronašli sortu crljenak kaštelanski (kako se navodno tako ranije zvao zinfandel na hrvatskim prostorima) koji je pokazao da ima isti genetski profil kao zinfandel. Interesantno je da je do 2009. godine u Hrvatskoj pronađeno samo 29 čokota ove sorte. Nakon toga je utvrđeno da sorta plavac mali je potomak – crljenka kaštelanskog (zinfandela) odnosno da mu je jedan roditelj crljenak kaštelanski (zinfandel), a drugi – sorta dobričić.
Međutim, još 2008. godine je utvrđeno da crnogorska autohtona sorta kratošija ima isti genetski profil kao zinfandel i da postoji vrlo bliska veza izmedju kratošije i vranca. U svakom slučaju prisustvo kratošije u cijelom vinogradarskom području Crne Gore, kako nekad tako i danas, velika varijabilnost njene populacije na vinogradarskim terenima Crne Gore u okviru koje je izdvojeno 17 biotipova, veliki stepen inficiranosti sorte kratošije uz brojne literaturne izvore su činjenice koje ukazuju da je Crna Gora danas najbolji kandidat za zemlju porijekla sorte kratošije – zinfandela (Maraš I sar., 2014) . Sigurni smo da će naša započeta novija istraživanja u saradnji sa španskim partnerima u potpunosti rasvijetliti i potvrditi ove navode.
Poznato je da je osobina drevnih sorti vinove loze da pokazuju heterogenost u pogledu ispoljavanja svojih osobina, što postepeno dovodi do degradacije sorte i pojave niza biotipova unutar populacije, sa uočljivim razlikama.
Za razliku od vranca čije su morfološke odlike dosta stabilne i koji je poslednjih godina doživio ekspanziju i postao glavna sorta za crvena vina ne samo u Crnoj Gori nego i u susjedstvu (Hercegovina, Makedonija, Dalmacija) – kratošija je heterogena sorta, sa više biotipova koji jos uvijek nijesu u potpunosti ispitani.
O heterogenosti kratošije pisali su brojni autori (Bulić, 1949; Jelaska, 1954; Stojanović, 1954; Ulićević, 1966; Pejović, 1988; Avramov, 1980, 1988; Burić, 1995; Božinovik, 1998; Maraš, 2000, 2004).
U okviru populacije sorte kratošija u Crnoj Gori je izdvojeno čak 17 biotipova koji ukazuju na veliku varijabilnost ove sorte i njeno dugo gajenje u Crnoj Gori. Naravno, to nas obavezuje i na dalja proučavanja ove sorte imajući u vidu da se ona nalazila, a i danas se nalazi u svim vinogradarskim područjima Crne Gore.
To već dosta govori o njenoj drevnosti. Tome u prilog idu i brojni literaturni izvori… Ima ih mnogo, pa da nabrojim samo nekoliko. Recimo, Stojanović je 1929. u sortimentu za proizvodnju crvenog vina na prostoru tadašnje Jugoslavije, sorte vranac i kratošiju nabrojao samo u Crnoj Gori. Dalmatinski ampelograf Bulić je 1949. dao širi ampelografski opis kratošije (sa sinonimima: gartošija, grakošija i kratkošija ), na osnovu uzoraka iz devet opština crnogorskog primorja, navodeći da je ima “ponešto” i u Dalmaciji, da se sadi u Hercegovini i Crnoj Gori i “da je odatle došla po svoj prilici u Dalmaciju”.
Deset godina kasnije, Ulićević je 1959. u publikaciji „Prilog rejonizacije vinogradarstva u Crnoj Gori“ pored vranca ističe veliki značaj kratošije. Iz činjenice da ona izrazito dominira u svim starijim zasadima i da je činila u tom periodu i često 90% sortimenta u ostalim vinogorjima kao i to da je u primorskim i starijim zasadima zastupljenija od vranca, akademik Ulićević ističe da je ona glavna, a vjerovatno i najstarija crnogorska sorta. On za vranac i kratošiju u tom periodu ističe da te sorte izvan Crne Gore, osim možda u sortimentskim i oglednim zasadima, nijesu nigdje zastupljene, te predstavljaju naš-crnogorski autohtoni i originalni materijal za proizvodnju crvenog vina visokog kvaliteta”.
Akademik Ulićević je već tada, na osnovu vizuelnih-ampelografskih obilježja primijetio i istakao da je “nastarija i najraširenija kalifornijska sorta zinfandel” – identična sa našom kratošijom i da ona “ vjerovatno da potiče iz ovih krajeva, odakle su je naši iseljenici mogli prenijeti.“
Od tada, gotovo 50 godina kasnije i molekularnim analizama je potvrđena njegova teza da crnogorska autohtona sorta kratošija ima isti genetski profil kao kalifornijski zinfandel, odnosno da je riječ o istoj sorti.
Sva ova istraživanja ukazuju i na vezu između kratošije i vranca, a, kako sam rekla na početku, u međuvremenu je i dokazano da vranac ima jasnu genetičku vezu sa kratošijom (zinfandelom), gde još nije utvrđeno samo to – koja je sorta roditelj, a koja potomak.
NAJBOLJE SADNICE VRANCA
U Plantažama se od 2004. godine radi na projektu “Klonska selekcija autohtonih sorti vinove loze”, u cilju poboljšanja agrobioloških i privredno- tehnoloških osobina crnogorskih autohtonih sorti. Izvršeno je izdvajanje pojedinih čokota koji su se isticali svojim osobinama unutar populacije sorti, a izdvojeni čokoti su umnoženi i posađeni. Podignut je predbazni i bazni matični zasad potencijalnih klonova, a 2012. godine Plantaže su započele i zvaničnu proizvodnju sertifikovanog loznog sadnog materijala sorte vranac.
SELEKCIJA VRANCA
Imajući u vidu značaj autohtonih sorti za crnogorsko vinogradarstvo i vinarstvo, kao i za našu kompaniju, koja svoju proizvodnju bazira upravo na autohtonim sortama, u Plantažama se od 2004. godine radi na projektu “Klonska selekcija autohtonih sorti vinove loze”. Ovaj projekat se radi u cilju poboljšanja agrobioloških i privredno- tehnoloških osobina naših autohtonih sorti. Kao rezultat dosadašnjih aktivnosti, te sprovedenih vizuelnih osmatranja u toku vegetacije, izvršeno je izdvajanje pojedinih čokota unutar populacije sorti koji su se isticali svojim osobinama. Izvršena je njihova sanitarna kontrola,a izdvojeni čokoti koji su sanitarno zdravi umnoženi su i posađeni.
Podignut je predbazni i bazni matični zasad potencijalnih klonova. Nakon stupanja na rod u periodu od 2009-2011. godine praćene su agrobiološke i privredno tehnološke karakteristike potencijalnih klonova u poređenju sa populacijom sorti, a u cilju njihovog priznavanja.
Prerada grožđa i proizvodnja vina potencijanih klonova je izvršena u podrumu za mikrovinifikaciju kompanije 13. jul-Plantaže. Proizvedena vina su analizirana i izvršena je njihova senzorna ocjena. Kvalitetom su nadmašile vina osnovne populacije sorte i zato uskoro očekujemo priznavanje izabranih klonova. U okviru rada na ovom projektu te podizanja matičnih zasada predbazne i bazne kategorije potencijalnih klonova sorte vranac, po prvi put u Crnoj Gori u kompaniji “13. Jul Plantaže” 2012. godine započeto je sa proizvodnjom sertifikovanog loznog sadnog materijala sorte vranac.
100 EKSPERIMENTALNIH VINIFIKACIJA GODIŠNJE
U pogonu Plantaža za mikrovinifikaciju godišnje se uradi oko 100 mikrovinifikacija, sa ciljem da se utvrde najveći dometi enološkog potencijala autohtonih i internacionalnih sorti vinove loze iz Ćemovskog polja. A, poseban akcenat se daje na eksperimentalne kupaže vranca sa internacionalnim sortama, među kojima su se neke već izdvojile po izvanrednoj aromatskoj punoći i ukupnom kompleksu vina.
Uskoro bi trebalo očekivati i prve specijalne serije takvih vina, u kojima će uživati i oni najrafiniraniji ljubitelji vina.
VRANAC U KUPAŽAMA
U pogonu Plantaža za mikrovinifikaciju godišnje se uradi oko 100 mikrovinifikacija, kako sa grožđem introdukovanih (internacionalnih) tako i sa grožđem autohtonih sorti, pri čemu ispitujemo njihov enološki potencijaI pri različitim tehnikama prerade, pri upotrebi različitih enoloških sredstava itd.
Ono što se, među internacionalnim sortama, izdvojilo po dobrim rezultatima i u vinogradu i u podrumu – jesu francuske sorte, marselan i peti verdo. Posebnim vinifikacionim tehnikama proizveli smo ta vina izuzetnog kvaliteta, koja su se izvanredno uklopila u kupažama sa našim vrancem. No, treba istaći i druge interesantne kupaže vranca…recimo, sa pojednim klonovima kabernea i merloa, koje su namijenjene dužem odležavanju i čuvanju. To su vina izvanrednog tijela, punoće, aromatskog kompleksa.
U narednom periodu radićemo sve više na kreiranju i proizvodnji malih, specijalnih serija vina – kako bismo zadovoljili i one najrafiniranije ljubitelje i poklonike vina. I ove godine oni će imati priliku da uživaju u novim vinima. To im dugujemo, jer su oni bili vjerni potrošači naših vina u dugoj istoriji naše kompanije, koja je prošle godine proslavila 50 godina postojanja i kojima smo tim povodom poklonili nova vina Luču i Vladiku.